Эдийн засгийн талаар ойлголтууд

A statue of Smith in Edinburgh's High Street, built through private donations organised by the Adam Smith Institute.

Àäàì Ñìèò áîëîí òºãñ äàâóó òàëûí çàð÷èì

À óëñ õýðâýý à_LX < b_LX áàéâàë Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýýð òºãñ äàâóó òàëòàé ãýñýí ¿ã. Òºãñ äàâóó òàëûí îíîëûã áàðèìòëàã÷èä áîëîí Àäàì Ñìèò <<õýðâýý íýã óëñ íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä òºãñ äàâóó òàëòàé, ººð óëñ ººð íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä òºãñ äàâóó òàëòàé áàéâàë ãàäààä õóäàëäàà àøèãòàé>> ãýñýí çàð÷èì äýâø¿¿ëæ ò¿¿íèéãýý áàòàëñàí.

Æèøýý íü: à_LX<b_LX  ;a_LY>b_LY áîë À óëñ Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýýð òºãñ äàâóó òàëòàé, ¯ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýýð  óëñ òºãñ äàâóó òàëòàé. Èéì áàéõàä òóõàéí óëñ ººðèéí òºãñ äàâóó òàëûã àøèãëàæ òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëýýðýý äàãíàæ, ò¿¿íèéãýý òºãñ äàâóó òàëã¿é óëñ óðóóãàà èìïîðòëîæ áîëíî.

Òºãñ äàâóó òàëààð õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýë äàãíàõ áàéäëààð ÿàæ äýëõèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë áîëîí õàíàìæèéã ºñãºõ âý? A* B*-ýýñ ýõýëüå. À óëñ ¯ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýëä òºãñ äàâóó òàëã¿é (à_LY=5),(b_LY=4) íèéò äýëõèéí ¯ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë ººð÷ëºãäºõã¿é. a_ly-b_ly áóþó 5-4=1 íýãæ õºäºëìºðèéã íýìæ ¿éëäâýðëýõ Õ,¯ á¿òýýãäýõ¿¿íèé àëü íýãä àøèãëàæ áîëíî. Íýãæ ¿éëäâýðëýë íýìæ ¿éëäâýðëýõýä ìèíèìóì õ¿÷èí ç¿éë àøèãëàæ áàéâàë äýëõèéí õºäºëìºðèéí õýìæýý (L^W=L^A+L^B) Õ,¯ á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîìæèò èõ õýìæýýã ¿éëäâýðëýæ ÷àäíà.

Òºãñ äàâóó òàëûí îíîë îëîí óëñûí õóäàëäààíû ïîòåíöèàë áîëîí ìºí ÷àíàðûã òàíèõààñàà ºìíº àøèã îëîõ àëõàìûã òàéëáàðëàäàã. 

Äýâèä Ðèêàðäî áîëîí õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí îíîë

Äýâèä Ðèêàðäîãèéí ýäèéí çàñãèéí íýëýýä á¿òýýëä íýã îðîí íü õî¸ð á¿òýýãäýõ¿¿íä õî¸óëàíä íü òºãñ äàâóó òàëòàé ¿åä àëü àëèíä íü àøèãòàé ãàäààä õóäàëäàà ýðõýëæ áîëíî ãýäãèéã áàòàëñàí áàéäàã. Ðèêàðäîãèéí áàòàëãàà íü õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí îíîë äýýð ¿íäýñëýäýã.

À óëñ Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýýð õýðýâ

(a_LX /a_LY)<(b_LX /b_LY)

áàéâàë À óëñ Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë äýýð õàðüöàíãóé äàâóó òàëòàé áàéíà ãýíý.

Õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí îíîë áîëîìæèò çàðäëûí îéëãîëòûí íýã õýñýã íü þì.  À óëñàä Õ-èéí íýìýãäýë íýã íýãæèéã ¿éëäâýðëýõèéí òóëä áóóðóóëæ áàéãàà ¯-èéí íýãæ Â óëñàä Õ-èéí íýìýãäýë íýã íýãæèéã íýìæ ¿éëäâýðëýõèéí òóëä  áóóðóóëæ áàéãàà ¯-èéí íýãæýýñ áàãà áàéâàë À óëñ Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä õàðüöàíãóé äàâóó òàëòàé ãýíý. Ýíý íü À óëñûí Õ á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîìæèò çàðäàë íü Â-èéíõýýñ áàãà áàéíà ãýñýí ¿ã.

Õàðüöàíãóé äàâóó òàëûí îíîëîîð õàðüöàíãóé äàâóó òàëòàé ¿éëäâýðëýëýýðýý òºðºëæèõ íü àøèãòàé áàéõ, ò¿¿íèéãýý äàâóó òàëã¿é óëñóóäàä èìïîðòëîõîä àøèãòàé ãàäààä õóäàëäàà ýðõýëæ áîëíî ãýäãèéã òàéëáàðëàñàí. ßìàð ÷ òºðºëæ¿¿ëýëò, õóäàëäàà ÿìàð ÷ óëñûí õýðýãëýýíèé ñàãñûã ºðãºæ¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë òóõàéí óëñûí õýðýãëýýíèé áîëîìæèò õýìæýý ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóéí ãàäàãø øèëæèíý ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë ðåçèäåíò¿¿ä äîòîîäîä ¿éëäâýðëýäýãã¿é á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýõ áîëîìæòîé áîëëîî ãýñýí ¿ã.

Òàðèô

Èõýíõ óëñûí ÇÃ-óóä ãàäààä õóäàëäàà ýðõëýõýä òîäîðõîé õýìæýýíèé ÿíç á¿ðèéí õîðèã òàâüäàã. Èéìýðõ¿¿ õîðèãèéí íýã íü ãàäààäûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòîä íîîãäóóëñàí òàòâàð þì. ¯¿íèéã èìïîðòûí òàðèô ãýíý.

Òàðèô íîîãäóóëàõ ¿íäñýí 4 øàëòãààí áàéíà:

1.        Òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýã õÿçãààðëàõûí òóëä òàòâàðòàé àäèë õýðýãëýãäýíý. ßìàð íýã á¿òýýãäýõ¿¿íä òàðèô òîãòîîñíîîð õýðýãëýã÷äýä òýð á¿òýýãäýõ¿¿í èë¿¿ èõ çàðäàëòàé áîëæ î÷íî. Ãîëäóó áîäëîãûí ÷àíàðòàé ÿëàíãóÿà ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé á¿òýýãäýõ¿¿íä ýíý çîðèëãîîð õýðýãëýíý.

2.        Òàðèô òîãòîîã÷ îðíû çàñãèéí ãàçðûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð. Îðëîãîî ºñãºõ çîðèëãîîð òàðèô òîãòîîõ íü ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ìàø õîâîð, ¿¿íèé îðîíä òàòâàðûí áóñàä õýëáýðèéã àøèãëàäàã. Õàðèí èõýíõ õºãæèæ áàéãàà îðíóóä çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä òàðèôèéã àøèãëàäàã.

3.        Ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäëàà áàãàñãàõûí òóëä èìïîðòûí òàðèôèéã àøèãëàäàã.

4.        Àäèë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã ãàäààäûí ºðñºëäºã÷äèéí ºðñºëäººíººñ äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð òàðèô òîãòîîäîã.

 

Òàðèôèéí òºðºë

Òàðèô íü îíöãîé áîëîí ad valorem òàðèô ãýæ àíãèëàãääàã. Îíöãîé òàðèô íü èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãæ á¿ð äýýð ìºíãºí ä¿íãýýð íîîãäóóëäàã òàðèô þì. Ad valorem òàðèô íü èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ä¿íä õóâèàð îíîãäóóëñàí òàðèô þì.

Ad valorem òàðèôèéí íýã äàâóó òàë íü ýíý òàðèôèéí íýðëýñýí õýìæýý ºñºõ íü àâòîìàòààð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýä íºëººëäºã.

Òàðèô òîãòîîõîä ãààëèéí ¿íýëãýýí äýýð ¿íäýñëýäýã. Îíîëûí õóâüä ãààëèéí ¿íýëãýý íü ¿éëäâýðëýãäñýí ºðòºã áàéæ áîëíî, ¿éëäâýðëýãäñýí îðîíäîî õóäàëäàãäàõ ¿íý áàéæ áîëíî, èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà óëñûí èðãýíèé õóäàëäàæ àâñàí ¿íý áàéæ áîëíî, ýñâýë ýöñèéí õýðýãëýýíèé ¿íý áàéæ áîëíî. Ïðàêòèê äýýð ãààëèéí ¿íýëãýý íü f.o.b., c.i.f. ¿í¿¿äèéí àëü íýãýýð èëýðõèéëýãääýã. f.o.b. ¿íý ãýäýã íü à÷óóëàõ ¿åèéí ¿íý. c.i.f. ¿íý ãýäýã íü f.o.b. ¿íý äýýð òýýâðèéí çàðäàë, òýýâýðëýëòèéí äààòãàë, òýýâýðëýëòèéí ¿íèéã íýìñýí ä¿í þì.

Òàðèô òîãòîîñíîîð æèæèã óëñûí õóâüä îðëîãî, ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýý, äàõèí õóâààðèëàëòûí íºëººëëèéã ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëäýã.

Îðëîãûí íºëºº ãýäýã íü òóõàéí óëñ îðíû Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ áàéãààã õýëíý. ¯éëäâýðëýëèéí íºëººíèé ¿ð ä¿íä òîäîðõîé áàðààíû èìïîðòîä òàðèô òîãòîîñíîîð ò¿¿íòýé èæèë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý ºñäºã. Õýðýãëýýíèé íºëºº ãýäýã íü òîäîðõîé áàðààíû èìïîðòîä òàðèô òîãòîîñíîîð òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý äîòîîäûí çàõ çýýë äýýð ºñäºã áºãººä ¿¿íèé ¿ð ä¿íä äîòîîäûí õýðýãëýý äîòîîäûí ººð á¿òýýãäýõ¿¿í ð¿¿ øèëæèõèéã õýëíý. Äàõèí õóâààðèëàëòûí íºëºº ãýäýã íü èìïîðòûí òàðèô òîãòîîñíû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí äîòîîäûí çàõ çýýëèéí ¿íèéí ºñºëò íü äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ¿éëäâýðëýëýý íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéãààã õýëíý.

Òîìîîõîí ýäèéí çàñàãòàé óëñûí õóâüä ººðñäèéí õóäàëäààíû íºõö뺺 ñàéæðóóëàõûí òóëä èìïîðòûí òàðèô òîãòîîäîã. Ó÷èð íü èéì óëñ îðíû õóâüä äýëõèéí çàõ çýýëèéí ¿íýä íºëººëºõ ÷àäâàðòàé, äýëõèéí çàõ çýýëèéí òîäîðõîé õýìæýýã ýçýëæ áàéäàã ó÷ðààñ ýäãýýð óëñóóä ººðèéí èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íä òàðèô íîîãäóóëàõ þì áîë äýëõèéí çàõ çýýëèéí ¿íý åðºíõèé人 áóóðàõ áºãººä áóñàä æèæèã óëñóóä ìºí ýíý áóóðñàí ¿íýýð áàðààãàà íèéë¿¿ëýõ áîëíî.

The optimum Tariff

Óëñ îðíû àøãèéã ìàêñèìóìæóóëäàã òàðèôèéí ò¿âøèíã optimum òàðèô ãýíý. Æèæèã îðîíä õóäàëäààíû íºõöëèéí íºëºº áàéäàãã¿é ó÷èð optimum òàðèô 0-òýé òýíö¿¿. Òîìîîõîí îðíû õóâüä ýíý íü ÷ºëººò õóäàëäààíû ¿åä áèé áîëîõ áºãººä òàðèôûí ºñºëò íü íèéãìèéí áàÿëãèéã áóóðàõ öýã õ¿ðòýë íü ºñãºæ ºãíº.

Ãýõäýý ýíý òàðèô íü çàðèì íýã ìóó òàëòàé. Òàðèô òîãòîîõ íü äýëõèéí íèéò áàÿëãèéã áóóðóóëäàã. Õóäàëäààíû ò¿íøèéí àëäàãäàë òàðèô òîãòîîñîí îðíû îðëîãîòîé òýíö¿¿. Äîòîîäûí íèéãìèéí õàìãààëëûã ñàéæðóóëäàã (áóñàä óëñàä çàðäàë áîëãîæ) áîäëîãûã beggar-thy-neighbor policies ãýíý.

Õàìãààëàëòûí ¿ð àøèãò ò¿âøèí

Á¿òýýãäýõ¿¿íä òàðèô òîãòîîõ ãîë øàëòãààí íü áàãà çàðäàëòàé ãàäààäûí ºðñºëäºã÷人ñ ºíäºð çàðäàëòàé äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëàõ ÿâäàë þì. Òàðèô íü á¿òýýãäýõ¿¿íèé äîòîîäûí ¿íýòýé õàðüöóóëàõàä ãàäààäûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã èë¿¿ ºíäºð áîëãîæ õýðýãëýã÷äèéã ýðãýýä äîòîîäûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý õýðýãëýõ õàíäëàãûã áèé áîëãîäîã. Äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéí õàìãààëëûí æèíõýíý ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõûí òóëä ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäóóëñàí òàðèôààñ ãàäíà õ¿÷èí ç¿éëñò íîîãäóóëñàí òàðèôèéã ÿðèõ øààðäëàãàòàé. Çàõ çýýë áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí òàðèôóóäûí õîîðîíäûí õàìààðëûã òàðèôèéí òîãòîëöîî ãýíý. Òàðèôèéí òîãòîëöîî íü ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðóóäààð ÿëãààòàé, òàðèôèéí ò¿âøèí åðºíõèé人 ¿éëäâýðëýë¿¿äèéí ¿å øàòóóäààð á¿òýýãäýõ¿¿í øèëæèõ òóñàì ºñäºã. Ò¿¿õèé ýä áýëýí áîëñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîäâîë èë¿¿ áàãà òàðèôòàé áàéäàã. Ýíý ¿çýãäëèéã cascading tariff ãýíý.

Ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäóóëñàí áîäèò òàðèôûí õýìæýý äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëàõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýìæýý áîëäîãã¿é. Òàðèôèéí òîãòîëöîîíä ìàø ÷óõàë ýíý õýìæýýã ERP-îîð òîîöäîã.

Íýðëýñýí òàðèô äîòîîäûí ¿íýä íºëººëºõººñ ãàäíà äîòîîäûí õýðýãëýã÷äèéí ñîíãîëòûã áèé áîëãîíî. Íýðëýñýí òàðèô áîëîí ERP õî¸ðûí õîîðîíäûí õàìààðàë íü (1) ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññò îðîëöîæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñèéí íèéò ä¿íä ýçëýõ èìïîðòîîð àâäàã õ¿÷èí ç¿éëñèéí õýìæýý, (2) èìïîðòîîð àâñàí õ¿÷èí ç¿éëñýä òàðèô íîîãäóóëñàí áîëîí íîîãäóóëààã¿é áàéäàë õî¸ðîîñ õàìààðíà.

ERP-èéí åðºíõèé òîìü¸î:

                                                     t_f -at_i

                                        ERP =  l - a

ýíä t_f - ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä íîîãäóóëñàí íýðëýñýí òàðèôèéí õýìæýý,

        à-õ¿÷èí ç¿éëñèéí íèéò ºðòºãò èìïîðòûí õ¿÷èí ç¿éëèéí ýçëýõ õóâèéí æèí

       t_i - èìïîðòîîð îðæ èðñýí õ¿÷èí ç¿éëä íîîãäóóëñàí òàðèôèéí õýìæýý.

Ýíý åðºíõèé òîìü¸îíîîñ õàðàõàä t_f  > t_i áàéâàë ERP > t_f áàéíà ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Õýðâýý t_f = t_i áîë ERP=t_f áîëíî. Õýðâýý t_f < t_i áàéâàë ERP < t_f áàéíà ãýñýí ¿ã. Àìüäðàë äýýð t_f íü ýåðýã áàéëàà ÷ ERP íü ñºðºã áàéõ áîëîìæòîé. Ѻðºã ERP íü òàðèôèéí òîãòîëöîî äîòîîäîä ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäûí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé ºñºëäºõºä õýö¿¿ áîëãîæ áàéíà ãýñýí óòãà àãóóëæ áàéíà. ERP-èéí áàñ íýã ¿íäñýí ñàíàà áîë, íýðëýñýí òàðèô èìïîðòîîð îðæ èðñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéò ºðòºãò îíîãääîã, ãýõäýý “õàìãààëàëòûí” ò¿âøèí çºâõºí äîòîîäûí íýìýãäýë ºðòºãò ë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã õàðóóëäàã.

Ò¿¿í÷ëýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýìýãäýë ºðòãèéí ººð÷ëºëòººð õàìãààëàëòûí ¿ð àøèãò ò¿âøèíã îëæ áîëíî.

ERP=(V₁-V₀)/V₀

Ýíä: V₀- òàðèô òîãòîîõîîñ ºìíºõ íýìýãäýë ºðòºã

         V₁- òàðèô òîãòîîñíû äàðààõ íýìýãäýë ºðòºã

Òàðèôèéí îíîë íü òàðèô áîë äýëõèéí çàõ çýýëèéí íºëºº áóñ, òàðèôèéã æèæèã îðíû íºõöºëä ÷ õýðýãëýæ áîëíî ãýäãèéã õàðóóëñàí. Ýíý çàãâàðûí íýìýãäýë íýã ñàíàà áîë á¿òýýãäýõ¿¿í áîë òîäîðõîé òîãòìîë õ¿÷èí ç¿éëèéã àøèãëàæ á¿òäýã, ýíý õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿íèéí ººð÷ëºëòººñ õàìààð÷ îðöûí õýìæýý ººð÷ëºãääºãã¿é ãýñýí ñàíàà þì.

Ãàäààä õóäàëäààíû òàðèôèéí áóñ õÿçãààðëàëòóóä

Êâîò (Quota)

Ãàäààä õóäàëäààíû òàðèôèéí áóñ õÿçãààðëàëòûí õàìãèéí ýíãèéí áºãººä õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã òºðºë íü êâîò þì. Êâîò ãýäýã íü òîäîðõîé õóãàöààíä, òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòîîð îðæ èðýõ òîîí õýìæýýã õÿçãààðëàõûã õýëíý. Êâîò íü ãóðâàí òºðºë áàéäàã. ¯¿íä:

-          ýíãèéí êâîò (global quota)

-          óëñ îðíîîð íü îíöîëñîí êâîò (country-specific quota)

-          ãàðàë ¿¿ñëèéí óëñààð íü îíöîëñîí êâîò (country-of-origin quota)

Ýíãèéí êâîò ãýäýã íü òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí õýìæýýã òîäîðõîé õóãàöààíä õÿçãààðëàõûã õýëíý. Óëñ îðíîîð íü îíöîëñîí êâîò ãýäýã íü òîäîðõîé óëñààñ èìïîðòëîæ áàéãàà òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîîí õýìæýýã òîäîðõîé õóãàöààãààð õÿçãààðëàõûã õýëíý. Ãàðàë ¿¿ñëèéí óëñààð íü îíöîëñîí êâîò ãýäýã íü òîäîðõîé óëñûí ãàðàë ¿¿ñýëòýé òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí õýìæýýã òîäîðõîé õóãàöààíä õÿçãààðëàõûã õýëíý. Óëñ îðíîîð íü îíöîëñîí êâîòîîñ çóãòàõûí òóëä èìïîðòëîã÷èä áàðààãàà ººð óëñààð äàìæóóëàí òýýâýðëýæ îðóóëæ èðýõèéã transshipment ãýæ íýðëýäýã.

Ýêñïîðòûí çîðèóäûí õîðèã

Ýíý íü ýêñïîðòëîã÷ áîëîí èìïîðòëîã÷ îðíóóä õîîðîíäîî òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûí õýìæýýíèé òàëààð õýëýëöýæ òîõèðîëöîõûã õýëíý. Ýêñïîðòëîã÷ óëñ ýêñïîðòûí çîðèóäûí õîðèã, êâîò, òàðèôèéí àëèéã íü àøèãëàõàà ººðºº ñîíãîäîã.

Ýêñïîðòûí çîðèóäûí õîðèãèéí ¿ð ä¿íä èìïîðòûí áàðààíû ÷àíàðûí äóíäàæ ò¿âøèí ñàéæèðäàã.

Ýêñïîðòûí ñóáñèä áîëîí ͺõºí òºëºõ òºëáºð

Ýêñïîðòûí ñóáñèä ãýäýã íü çàñãèéí ãàçðààñ áàðàà ýêñïîðòëîã÷ ôèðì óðóó áàðààíû ýêñïîðòîä çîðèóëæ òºëáºð õèéõèéã õýëíý. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ôèðìèéí áàðààíä ãàäààäûí õýðýãëýã÷äèéí òºëñºí ¿íý äýýð íýìæ ñóáñèä àâ÷ áàéíà.

Ñóáñèä íü ýêñïîðòûí íýëýýä ºðñºë人íòýé ¿íýýñ äîîãóóð ¿íýýð çàðàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã.

Èìïîðòëîã÷ óëñ ýíýõ¿¿ ñóáñèäòýé áàðààíû ýñðýã òóõàéí áàðààíä íºõºí òºëºõ òºëáºð ãýäýã ºíäºð õýìæýýíèé èìïîðòûí òàðèô òîãòîîæ áîëíî.

¯¿íýýñ õàðàõàä íºõºí òºëáºð íü äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéã õàìãààëàõ íýã àðãà áîëæ áàéíà.

Dumping (Äåìïèíã)

Dumping áîë ïðîòåêöèîíèçìèéí íýã õýëáýð þì. Ýíý íü õî¸ð çàìààð õèéãääýã. Íýãä¿ãýýðõ íü, ¿íýä ñóóðèëñàí (á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äýëõèéí çàõ çýýë äýýð äîòîîäîä òýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàðäàã ¿íýýñ äîîãóóð çàðàõ òîõèîëäîëä äåìïèíã òîõèîëäîíî). Õî¸ðäóãààðõ íü, çàðäàëä ¿íäýñëýñýí (á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýñýí çàðäëààñ íü äîîãóóð ¿íýýð äýëõèéí çàõ çýýë äýýð çàðàõûã õýëíý). Ãýòýë äîòîîäûí çàõ çýýëèéí ¿íý ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëààñ øàëòãààëæ ÿëãààòàé áàéäàã ó÷ðààñ õî¸ð òºðëèéí äåìïèíã íü ìºí õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäàã.

1. Sporadic dumping

Ýäèéí çàñàã÷èä äåìïèíãèéã 3 òºðºëä õóâààäàã. Ýõíèéõ íü sporadic dumping þì. Ýíý íü ìàø áîãèíî õóãàöààíä ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë áîëîí äîòîîäûí ¿íýýñ äîîãóóð ¿íýýð çàðàõûã õýëíý. ¯õìýë õºðºíãºíººñºº ñàëàõûí òóëä çàðèì êîìïàíèóä ìàø áîãèíî õóãàöààíä çàðäàë, áîäèò ¿íýýñ äîîãóóð ¿íýýð çàðäàã.

2. Persistent dumping

Persistent dumping ãýäýã íü äýýðõ ¿éë àæèëëàãààã óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéã õýëíý. ¯¿íèé äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü õàòóó áºãººä òîãòìîë áàéíà.

¯íýä ñóóðèëñàí Persistent dumping-èéí ãîë øàëòààí íü îëîí óëñûí ¿íèéí ÿëãàâàð þì. ªºðñäèéí áàðààíä ºãºõ õýðýãëýã÷äèéí ýðýëòèéí ìýäðýìæýýñ øàëòãààëæ áàðààíûõàà ¿íèéã ººð ººðººð òîãòîîõûã ¿íèéí ÿëãàâàð ãýíý. Äåìïèíãèéã àøèãëàæ áàéãàà êîìïàíèóä äåìïèíãèéí çàðäëàà ýíý ¿íèéí ÿëãààíààñ íºõäºã. Ýíý íü äîòîîäûí áîëîí ýêñïîðòûí çàõ çýýëä àëü àëèíä íü ¿éë÷èëäýã áºãººä ãàäààäûí õýðýãëýã÷äýýñ áàãà ýðýëòèéí ìýäðýìæòýé áàéäàã äîòîîäûí õýðýãëýã÷äýä ºíäºð ¿íý òóëãàäàã.

3. Predatory Dumping

Äîòîîäûí çàõ çýýë äýýð ãàäààäûí ôèðì¿¿ä ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëààñ äîîãóóð ¿íýýð á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàðàõ íü çàðèìäàà òóõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ äîòîîäûí ºðñºëäºã÷äèéã øàõàõ çîðèëãîòîé áàéäàã. Predatory dumping-èéí ýíý çîðèëãî íü äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéí ºðñºë人íèéã àðèëãàæ äàðàà íü ¿íèéã ºñãºõ çàìààð äîòîîäûí çàõ çýýë äýýð ìîíîïîëü ýðõ ýäëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã.

Òºëáºðèéí áàëàíñûí á¿òýö

Òºëáºðèéí áàëàíñ ãýäýã ìààíü ðåçèäåíò¿¿äèéí õèéñýí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã õýëäýã ó÷ðààñ îëîí óëñûí ¿éë àæèëëàãààíû òºðë¿¿äýýñ øàëòãààëæ ººð ººð òºðëèéí äýä õýñã¿¿äýä õóâààäàã. ¯¿íä:              óðñãàë òîîöîî

õºðºíãèéí òîîöîî

                                                                                    àëáàí ¸ñíû íººö

1. Óðñãàë òîîöîî

 Óðñãàë òîîöîî ãýäýã íü íýã óëñ íºãºº óëñ õî¸ðûí õîîðîíä õ¿ëýýæ àâñàí áîëîí òºëáºð õèéñýí á¿õ ýäèéí çàñãèéí óðñãàëóóäûí ºðòãèéã õàðóóëíà. Óðñãàë òîîöîîíä îðäîã õýëöë¿¿äèéí ãîë àíãèëàë:

1. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò, èìïîðòûí îðëîãî áîëîí òºëñºí òºëáºð

2. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòààñ îëñîí óðñãàë îðëîãî áà òºëñºí òºëáºð

3. Öýðãèéí çîðèóëàëòòàé óðñãàë ¿éë àæèëëàãààíû òºëáºð áà îðëîãî

4. Æóóë÷ëàë áîëîí òýýâýðëýëòèéí îðëîãî, çàðëàãà

5. Áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé ýêñïîðò, èìïîðòûí îðëîãî, çàðëàãà

6. Àæèë÷äàä îëãîõ òºëáºð áîëîí òýòãýâðèéí øèëæ¿¿ëãèéã áàãòààñàí áóñàä øèëæ¿¿ëã¿¿ä

Óðñãàë òîîöîîíû áàëàíñ

Äýýðõ á¿õ ¿éë àæèëëàãààíóóäààñ îðæ èðýõ îðëîãî áà çàðëàãûí íèéëáýðèéã óðñãàë òîîöîîíû áàëàíñ ãýíý.

                        Òºëáºðèéí áàëàíñûí óðñãàë òîîöîîí äàõü ¿éë

          àæèëëàãààíû õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé

                                  òºñòýé òàëóóäûí õàðüöóóëàëò   

            

Óðñãàë òîîöîîíû ¿éë àæèëëàãàà             Õóâü õ¿íèé ýäèéí çàñãèéí

                                                                                      ¿éë àæèëëàãàà

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò                         Á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóäàëäàà ¿éëäâýðëý-

                                                                     ëýýñ îðæ èðýõ îðëîãî 

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí îðëîãî                 Õºðºí㺠îðóóëàëòûí îðëîãî

                                                                        (äåâèäåíä, õ¿¿)

¯éë÷èëãýýíèé ýêñïîðò                            ¯éë÷èëãýýíèé õºëñ (öàëèí ãýõ ìýò)

Áóñàä îðëîãî                                             Òýòãýâýð, òýòãýìæ ã.ì.-èéí îðëîãî

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðò                          Á¿òýýãäýõ¿¿íä òºëñºí òºëáºð

Õºðºí㺠îðóóëàëòàä òºëñºí òºëáºð    Çýýë ºð òºëáºðèéí çàðäàë

¯éë÷èëãýýíèé èìïîðò                            ¯éë÷èëãýýíä òºëñºí òºëáºð

Áóñàä òºëáºð                                             ªã÷ áàéãàà òýòãýâýð, òýòãýìæ ã.ì.

Óðñãàë îðëîãî áóþó êðåäèòèéí ä¿í      Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí óðñãàë îðëîãî

Óðñãàë çàðëàãà áóþó äåáèòèéí ä¿í       Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí óðñãàë çàðëàãà

Óðñãàë òîîöîîíû èë¿¿äýë                       Óðñãàë îðëîãî > óðñãàë çàðëàãà

Óðñãàë òîîöîîíû àëäàãäàë                     Óðñãàë îðëîãî < óðñãàë çàðëàãà

2. Õºðºíãèéí òîîöîî

Õºðºíãèéí òîîöîî íü îëîí óëñûí çýýëëýã áîëîí çýýëä¿¿ëýã, õóäàëäàí àâñàí áîëîí õóäàëäñàí õºðºíãèéí õýìæýýã õàðóóëäàã. Õýðâýý òóõàéí óëñûí ðåçèäåíò ãàäààäààñ õºðºí㺠õóäàëäàæ àâàõ áîëîí ãàäààäààñ çýýë àâáàë ¿¿íä òºëºõ òºëáºð íü ýíý óëñûí õºðºíãèéí òîîöîîíû äåáèò áîëíî. ¯¿íèéã õºðºíãèéí ãàäàãø ÷èãëýñýí óðñãàë ãýíý.

Ãàäààäûí ðåçèäåíò¿¿ä ìàíàé äîòîîäûí õºðºíãèéã õóäàëäàæ àâàõ òîõèîëäîëä õºðºíãèéí äîòîãø ÷èãëýñýí óðñãàë ÿâàãäàíà.

3. Àëáàí ¸ñíû íººö

Ýíý áàëàíñò õóâü õ¿í áóþó ôèðì¿¿äèéí õèéñýí ¿éë àæèëëàãààã áóñ õàðèí çàñãèéí ãàçðûí (òóõàéëáàë òºâ áàíê) õèéñýí äýýð äóðäàãäñàí ¿éë àæèëëàãààòàé àäèë ¿éë àæèëëàãààã òóñãàí õàðóóëíà. Ýíý áàëàíñ òóõàéí îðíû ãàäààä âàëþòèéí íººö áîëîí çàñãèéí ãàçðûí çýýëèéí öýâý𠺺ð÷ëºëòèéã õàðóóëäàã. 

Óðñãàë                Õºðºíãèéí      Ñòàòèñòèê         Òºëáºðèéí

òîîöîîíû    +      òîîöîîíû    +      ÿëãàâàð   =        áàëàíñ

áàëàíñ                   áàëàíñ

Óðñãàë                Õºðºíãèéí      Ñòàòèñòèê         Àëáàí

òîîöîîíû    +     òîîöîîíû    +      ÿëãàâàð   =  - ¸ñíû

áàëàíñ                   áàëàíñ                                          íººö